Betere bescherming monumentale bomen

Multidisciplinair onderzoek naar bescherming monumentale bomen: nog heel wat stappen te ondernemen.

Monumentale bomen zijn vaak oud, zeldzaam en herkenbaar (maar niet altijd). Ze hebben een geschiedenis of een mooi of bijzonder verhaal. Hoe kunnen we ze het beste beschermen, zodat we nog lang van deze bomen kunnen genieten? Het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) zag het belang hiervan in en nam samen met de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed en de Bomenstichting het initiatief om dit te laten onderzoeken. Een multidisciplinair onderzoek naar de bescherming van monumentale bomen laat zien dat er nog heel wat stappen te ondernemen zijn om deze markante en bijzondere bomen voor de toekomst te behouden.

Voorafgaand aan de overhandiging van het rapport Monumentale bomen een lezing door Henry Kuppen over monumentale bomen.

De Bomenstichting beheert het Landelijk Register van Monumentale Bomen. Hierin staan bomen die van nationaal belang zijn, maar het ministerie van OCW vindt dit echter niet de beste manier om de bescherming van deze eeuwenoude bomen te waarborgen in beleid. Kunnen deze bomen dan gezien worden als een rijksmonument of cultureel erfgoed, of zijn er misschien andere mogelijkheden? Vele aspecten rondom deze bomen zijn van belang bij de bescherming ervan, bijvoorbeeld de groeiplaats, ecologische – en cultuurhistorische waarde maar ook juridische status. Terra Nostra onderzocht dit samen met de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, de Bomenstichting, Mariska de Boer (groen erfgoed specialiste), Jilles van Zinderen (jurist) en andere experts. Het onderzoek is op 19 december 2024 gepresenteerd bij de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed en is in te zien via op onze website.

Uitreiking van het rapport door Jan Willem de Groot, Terra Nostra, aan Nicole Boeijink van de Bomenstichting en Arjan de Zeeuw, Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed .

Vijftien bomen

In dit onderzoek werden vijftien bijzondere monumentale bomen beoordeeld, verspreid over Nederland. Ze waren uitgekozen op basis van boomsoort, type groeiplaats en eigendom. Er werden zes onderzoekslijnen gevolgd. Als eerste werden de omstandigheden van de boom en de groeiplaats beoordeeld. Ook werd de ecologische waarde berekend met de Eco-score, een door Terra Nostra ontwikkelde gevalideerde score voor de ecologische waarde van boomhabitats en de bijbehorende omgevingsbiotopen. Vervolgens werd de geschiedenis of het verhaal van de boom en de cultuurhistorische waarde bepaald met een nieuw ontwikkelde methode. En als laatste - maar niet minder belangrijk - werd gekeken naar de invloed van de mens, het beleid en de juridische status van de boom. In alle onderzoekslijnen werden de kansen en knelpunten vastgelegd per boom. Dit leidde tot aanbevelingen om monumentale bomen beter te beschermen.

De Kroezeboom uit 1550 in Tubbergen (zomereik).

Kansen en knelpunten

Geschiedenis en cultuurhistorische waarde

Deze oude bomen hebben een lange historie. Ze hebben een rol gespeeld in de geschiedenis als grensboom of herkenningspunt op kruispunten. Er zijn zelfs sages ontstaan, zoals de Heilige eik waarin een kluizenaar heeft gehuisd. Deze historie heeft een grote rol gespeeld bij het eeuwenlange behoud van de bomen.
Vaak zijn monumentale bomen schilderachtig, grillig, idylisch, imposant en iconisch en hebben belangrijke cultuurhistorische waarde. Hierdoor hebben ze grotere kans om oud t worden door de waardering van een groot publiek. Aan de andere kant zijn er ook bomen die hun verhaal en functie verloren hebben door verandering van de omgeving. Ouderdom, schade of snoei kan hun uiterlijk zo veranderd hebben dat ze alleen nog herkenbaar zijn voor experts. Dit kan grote invloed hebben op het behoud van deze bomen.
De cultuurhistorische waarde van de groeiplaats is bij meerdere bomen verdwenen, wordt niet meer herkend of zijn, in negatieve zin, veranderd. Historische akkers en weides worden nu intensief beheerd, waardoor de ecologische waarde verdwijnt of sterk verminderd. De Twaalf apostelen op landgoed Ampsen in Lochem zijn hier een voorbeeld van. Ook hierbij is herkenbaarheid essentieel voor het behoud van de historische groeiplaats. Kennisoverdracht van het beheer van monumentale bomen en de groeiplaats, maar ook het verdiepen in de historie, functie of het verhaal draagt bij aan beter beheer van monumentale bomen. Het belang van deze bomen voor de biodiversiteit moet ook benadrukt worden, de kenmerken en waardes die bij de ontwikkeling van monumentale bomen horen kunnen in hun voortbestaan bedreigd worden door het huidige risico gestuurde beheer.

De boom, zijn groeiplaats en ecologische waarde

Bij het ouder worden van bomen gaan er natuurlijke processen spelen zoals houtrotvorming, kolonisatie door schimmels, en ook takbreuk is hier onderdeel van. Daarnaast kan de mens schade aan de boom aanbrengen, zoals aanrijschade en (te) grote snoeiwonden. Het is ook niet altijd duidelijk wie er verantwoordelijk is voor het onderhoud en beheer van de bomen. De groeiplaatsen worden beperkt door verdichting, verharding en gebruik van bestrijdingsmiddelen. Ook ruimtelijke ontwikkeling vormt een bedreiging, omdat bomen en al helemaal niet de complete groeiplaats, te vaak geen prioriteit zijn in een ontwerp. Een integrale aanpak bij het beheer en werkzaamheden in de omgeving van deze bomen is dus essentieel.
Monumentale bomen hebben een hoge ecologische waarde. Natuurlijke processen waarbij de soort, de standplaats en de verbindingen met allerlei organismen in de omgeving aan bijdragen, zijn ontzettend belangrijk.

Beleid, juridische status en invloed van de mens

De meeste mensen willen deze mooie, imposante, fotogenieke bomen wel beschermen. Minder herkenbare monumentale bomen hebben minder geluk. Een verhaal of functie, of de beschermende rol van de eigenaar is heel belangrijk om het publiek te beïnvloeden en de boom op de juiste manier te verzorgen.
Wel 5 van de 15 bomen hebben de titel kampioen. Dit betekent dat ze bij de grootste, de dikste of de oudste bomen van Nederland horen. Dit kan de boom bekendheid geven en zorgen dat het een geliefde boom wordt, met zekerheid op een toekomst.
Sommige bedreigingen kunnen we zelf beïnvloeden, maar bijvoorbeeld klimaatverandering en vermesting, ook veroorzaakt door de mens, zijn erg moeilijk tegen te gaan.
Het belangrijkste is om de bomen met de juiste kennis, expertise en ervaring te behandelen of juist met rust te laten. Deze kennis is niet algemeen en wordt niet altijd overgedragen bij een wisseling van eigenaar. De eigenaren van de 15 bomen nemen vaak hun verantwoordelijkheid serieus en zijn trots op deze bomen. Hun inzet zorgt voor het behoud van deze bomen in de toekomst. Er zijn uitzonderingen, zoals de paardenkastanje Rapenburg, waarvoor meerdere keren een kapvergunning is aangevraagd om een monumentale muur te behouden. Onvoldoende kennis van de eigenaar over het beheer van de boom en de groeiplaats kan een bedreiging vormen. Maatregelen om mogelijke veiligheidsrisico’s tegen te gaan zijn ook vaak bedreigend voor het voortbestaan.
De juridische bescherming van de bomen verschilt per gemeente. Er is geen bescherming op nationaal of provinciaal niveau. Dus als een monumentale boom die we als nationaal monument kennen niet op gemeentelijk niveau is beschermd kan deze zonder pardon verdwijnen. Een nationale monumentale status van bomen als groen erfgoed zou een betere bescherming en een eerlijke en gelijkwaardige behandeling voor deze eeuwenoude bomen geven.

Aanbevelingen voor de bescherming van monumentale bomen

Om monumentale bomen beter te beschermen kun je op verschillende niveaus aan de slag gaan. Het begin is het opstellen van strikte objectieve criteria voor een nationale monumentale status van bomen. Qua beheer zou financiële ondersteuning voor eigenaren heel waardevol zijn en staat aan de basis van het behoud en juiste beheer van de bomen. De boom én zijn groeiplaats zouden opgenomen moeten worden in de subsidieregeling ‘Instandhouding monumenten’ of provinciale subsidieregelingen voor erfgoed. Geld is niet alles, kennis en vaardigheden om goed om te kunnen gaan met monumentale bomen, en hun interactie met de omgeving, is essentieel. Kennisoverdracht tussen eigenaren en experts is dan nodig. Ook moet er op toegezien worden dat bestaande wet- en regelgeving gevolgd wordt, om zo onnodige schade of kap te voorkomen.

Uit alles blijkt dat bomen die herkenbaar zijn als bijzondere boom, door hun uiterlijk of rol in de geschiedenis, meer bescherming krijgen. Verhoog die herkenbaarheid door het publiek, maar ook de eigenaren, meer bewust te laten worden hoe belangrijk deze bomen zijn, door bijvoorbeeld educatie en verdieping in de historie, zo ontstaat meer respect. De mens heeft namelijk vaak een grote rol gespeeld in hoe de bomen en hun groeiplaats er nu voor staan. De herkenbaarheid, omstandigheden en groeiplaatsen waren vroeger vaak gunstiger voor de bomen dan nu. Laten we dan vooral de historie van de boom en de plek gebruiken voor een beter beheer. Beter beheer bereik je ook door deze monumentale bomen wettelijke bescherming te geven door ze op te nemen in de nationale regelgeving. Het Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed kan monumentale bomen bijvoorbeeld voordragen als ‘beschermd groen erfgoed’. Dit na advies van de landelijke Bomenstichting en provincies. Provincies en gemeentes kunnen zelf bijdragen door monumentale bomen aan te wijzen als beschermd groen erfgoed, zodat ze opgenomen worden in omgevingsverordeningen of omgevingsplannen. Vergeet daarbij de groeiplaats niet, juridisch en beleidsmatig gezien, kan deze opgenomen worden in bestemmingsplannen, zodat naast de boom ook de groeiplaats wordt beschermd.

Monumentale bomen beter beschermen

De bescherming van monumentale bomen in Nederland vereist een gecoördineerde aanpak met objectieve criteria, bredere bewustwording en ontzag voor hun geschiedenis. Hieronder valt ook de bescherming van de groeiplaats en moeten we risicogestuurd beheer achter ons laten. Het uitdragen en in werking zetten van de aanbevelingen gaat bijdragen aan een verbeterde bescherming en instandhouding van deze belangrijke ecologische en cultuurhistorische waardevolle bomen.

De Twaalf Apostelen op het landgoed Ampsen in Lochum

Zomereiken uit de periode 1750-1800.
Historisch gezien onderdeel van een kerkepad, stammend vanuit de Middeleeuwen.
Onderdeel van een laan in een rijks monumentale park.
In particulier eigendom.
Hoge ecologische score en cultuur historische waarde.
Bedreiging door het toepassen van bemesting van landbouwgrond in de directe omgeving.
Bedreiging door het maaibeheer met zwaar materieel.
Onjuist snoeibeheer in het verleden, met als resultaat grote snoeiwonden.
Er loopt een wandelpad onder de boom door tot aan de stamvoet, dit kan veiligheidsrisico’s opleveren voor wandelaars, maar ook voor de boom.

Advies: Het opstellen van een beheerplan gericht op het zo lang mogelijk behoud van de oude eiken. Daarin de mogelijkheden verkennen om de groeiplaats te verruimen en het relatief intensief beheer van het grasland om te vormen naar extensief beheer, waarbij bemesting niet meer gehanteerd of sterk beperkt wordt.

Paardenkastanje Rapenburg in Leiden

Witte paardenkastanje uit de periode 1820-1830.
Staat in de achtertuin van een voornaam huis in een zeer oud deel van het centrum van Leiden.
De boom staat naast een monumentale muur uit de 17e eeuw.
In particulier eigendom.
Gemiddelde ecologische score en cultuur historische waarde.
De wortels van de boom beschadigen de trap van de ingang van de muur.
De boom en de muur hebben beide cultuurhistorische waarde maar gaan niet goed samen.
De muur is ‘landelijk beschermd’ en de boom ‘gemeentelijk’. Juridisch gezien wordt er dus in verschillende maten gemeten, waarbij mogelijk het behoud van de boom minder zwaar weegt.
Er is 2 keer een kapaanvraag ingediend, beide keren geweigerd door de gemeente Leiden.

Advies: Het gesprek aan gaan met de bewoners om de mogelijkheden af te stemmen, waarbij zowel de boom als de monumentale muur behouden kunnen blijven. Mogelijk dat een nationale regelgeving, juridisch gezien, de status van zowel de monumentale boom als de monumentale muur gelijk kan trekken.

Dit artikel downloaden